Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή «Η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυΐας»

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή υπήρξε μια δεσπόζουσα φυσιογνωμία στον κόσμο των μαθηματικών και ένας από τους επιφανέστερους θετικούς επιστήμονες του κόσμου όπως συνομολογούν οι μεγαλύτεροι μαθηματικοί του 20ου αιώνα. Διακρίθηκε για τις μελέτες του πάνω στο λογισμό των μεταβολών, ενώ είχε σημαντική συνεισφορά στους τομείς της θεωρίας των μιγαδικών συναρτήσεων, των πραγματικών συναρτήσεων, της θεωρίας του μέτρου και ολοκλήρωσης. Η συχνή ανταλλαγή επιστολών με τον Αϊνστάιν, μαρτυρά τη συμβολή του στη θεμελίωση της Θεωρίας της Σχετικότητας.
 Η ιστορία του είναι συγκλονιστική διότι δείχνει το μεγαλείο του Έλληνα και ταυτόχρονα την τύχη του Ρωμιού.


«Βιογραφικά στοιχεία»

Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 13 Σεπτεμβρίου του 1873. O πατέρας του, Στέφανος Καραθεοδωρή, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και σπούδασε νομικά. Ο Στέφανος Καραθεοδωρή εισήλθε στη διπλωματική υπηρεσία της Υψηλής Πύλης ως γραμματέας και αργότερα ως πρεσβευτής της στις Βρυξέλλες, στην Πετρούπολη και στο Βερολίνο. Η μητέρα του ονομαζόταν Δέσποινα Πετροκοκκίνου και καταγόταν από τη Χίο. Το γένος Καραθεοδωρή καταγόταν από το Βοσνοχώρι, προάστιο της Ανδριανούπολης της Ανατολικής Θράκης. Οι κάτοικοι του Βοσνοχωρίου, μετά τη μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν στο Αχυροχώρι, το οποίο μετονομάστηκε σε Νέα Βύσσα.

Αξίζει να αναφερθεί ότι η Πηνελόπη Δέλτα και ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή ήταν ξαδέλφια: η μητέρα του συζύγου της, Στεφάνου Δέλτα, ήταν αδελφή του πεθερού και θείου του, Αλέξανδρου Καραθεοδωρή Πασά. Ο θείος του, Καραθεοδωρής Πασάς, είχε διατελέσει στις αρχές του 19ου αιώνα Ηγεμόνας Σάμου και Γενικός Διοικητής Κρήτης (Βαλής).

Γενικά, ο Κωνσταντίνος μεγάλωσε σε αριστοκρατικό περιβάλλον και έλαβε επιμελημένη ανατροφή. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες όπου ο πατέρας του εργαζόταν ως πρεσβευτής. Το 1879 έχασε τη μητέρα του από πνευμονία και η ανατροφή του αναλήφθηκε εξ' ολοκλήρου από τη γιαγιά του, Ευθαλία Πετροκοκκίνου.

Από το 1883 ως το 1885 φοίτησε στα σχολεία της Μπορντιγκέρα και του Σαν Ρέμο της ιταλικής Ριβιέρας. Το 1886 εγγράφηκε στο γυμνάσιο Ατενέ Ρουαγιάλ των Βρυξελλών (Athénée Royal d’Ixelles) και αποφοίτησε το 1891. Τότε η τάξη του έλαβε μέρος στο γενικό διαγωνισμό μαθηματικών του Βελγίου (Concours généraux) καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση. Τη δεύτερη χρονιά μάλιστα δεν απονεμήθηκε άλλο βραβείο πέρα από το δικό του, καθώς τέθηκε προς λύσιν ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα που μόνο αυτός κατάφερε να λύσει.

Ο πατέρας του όμως δεν τον άφησε να σπουδάσει την αγαπημένη του επιστήμη θεωρώντας την επάγγελμα χωρίς μέλλον. Έτσι ο Κωνσταντίνος εγγράφηκε το 1891 στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου (Ecole Militaire de Belgique), από την οποία αποφοίτησε ως αξιωματικός του Μηχανικού.

Τον Ιούλιο του 1895 δέχτηκε την πρόσκληση του θείου του, Αλεξάνδρου Καραθεοδωρή Πασά να τον επισκεφθεί στα Χανιά. Εκεί γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, μια γνωριμία που κατέληξε σε μια επιστήθια και μακρόχρονη φιλία. Το φθινόπωρο του 1898 μετέβη στην Αίγυπτο καθώς είχε προσληφθεί ως βοηθός μηχανικός, από τη Βρετανική εταιρεία που κατασκεύαζε τα φράγματα του Ασουάν και του Ασιούτ. Τότε δημοσίευσε την πρώτη εργασία του στα ελληνικά με τίτλο «Η Αίγυπτος» ενώ παράλληλα μελετούσε την κατασκευή των πυραμίδων. Το συγκεκριμένο βιβλίο περιείχε πληροφορίες για τη γεωγραφία της χώρας, συμπεριλαμβανομένης και μιας περιγραφής του Νείλου.

«Η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία»

Το 1900 πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει το επάγγελμα του μηχανικού και να αφοσιωθεί στην αγαπημένη του επιστήμη. Οι συγγενείς του έγιναν έξαλλοι, ενώ ακόμα και οι καλύτεροι του φίλοι προσπάθησαν να τον μεταπείσουν ασκώντας δριμεία κριτική στην απόφασή του να εγκαταλείψει το επάγγελμα του μηχανικού για να σπουδάσει μαθηματικά. Ό ίδιος ο Καραθεοδωρή όπως ομολογεί δεν ήταν πεπεισμένος ότι το σχέδιο του θα είχε αίσιο τέλος, αλλά πίστευε ότι μόνο η ενασχόλησή του με τα μαθηματικά θα έδινε ενδιαφέρον στη ζωή του.

Σε ηλικία 27 ετών επέστρεψε στη Γερμανία και εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Για δύο χρόνια σπούδασε εκεί αλλά μετά μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Γοττίγγης (Göttingen) της Γερμανίας όπου το 1904 αναγορεύτηκε διδάκτορας εκπονώντας διατριβή με τίτλο «Περί των ασυνεχών λύσεων στον λογισμό των μεταβολών». Το συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο είχε αναδειχθεί τότε σε κέντρο της μαθηματικής επιστήμης παγκοσμίως, καταλαμβάνοντας τα πρωτεία από την πόλη του Βερολίνου.

Εκείνη την περίοδο αποπειράθηκε να εργαστεί σε κάποιο ελληνικό πανεπιστήμιο, όμως οι αρμόδιοι του απάντησαν πως μπορεί να διοριστεί μόνο ως ελληνοδιδάσκαλος σε κάποιο επαρχιακό σχολείο και τίποτα περισσότερο. Τον Μάρτιο του 1905 έγινε άμισθος υφηγητής στο Πανεπιστήμιο της Γοττίγγης αντικαθιστώντας τον βαριά άρρωστο καθηγητή Brendel. Δίδαξε μαθηματικά για ασφαλιστές μέχρι το Πάσχα 1908. Παράλληλα εργάστηκε επάνω στον τομέα της κλασσικής θερμοδυναμικής και το Νοέμβριο του 1908 δημοσίευσε στο γερμανικό περιοδικό Mathematische Annalen την μελέτη του. Το αξίωμα που αναφερόταν σε ημιστατικές μεταβολές έμεινε γνωστό ως «Αρχή του Καραθεοδωρή». Η αρχή του Καραθεοδωρή ήταν μια ριζοσπαστική τομή σε σχέση με τις παραδοσιακές προσεγγίσεις των θεμελιωτών της θερμοδυναμικής του 19ου αιώνα.

Ένα μικρό διάλλειμα στην ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία συνέβη μόνο στις 18 Φεβρουαρίου του 1919 στην Ξηροκρήνη (Kuru Cesme) της Κωνσταντινούπολης, όταν παντρεύτηκε την 24χρονη Ευφροσύνη, με την οποία απέκτησαν δύο παιδιά, τον Στέφανο και την Δέσποινα.

Κατόπιν θα ερχόταν η πανεπιστημιακή αναγνώριση όταν θα δίδασκε σε διάφορα γερμανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα. Το διάστημα 1908-1909 εργάστηκε στο Πανεπιστήμιο της Βόννης. Το 1909 αναγορεύτηκε καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Ανόβερου και το 1910-1913 στο Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου. Από το 1913 ως το 1918 ήταν καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Γοττίγγης, όπου πραγματοποίησε πολλές θεμελιώδεις συμβολές οι οποίες εδραίωσαν τη θέση του ως κορυφαίου μαθηματικού της γενιάς του στη Γερμανία, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Το 1918 δημοσίευσε το βιβλίο «Μαθήματα περί των πραγματικών συναρτήσεων» το οποίο έμελλε να αποτελέσει μία από τις καλύτερες πηγές για την εκμάθηση της θεωρίας του μέτρου και της ολοκλήρωσης. Η θεωρία του για το εξωτερικό μέτρο και το φερώνυμο θεώρημα επέκτασης διδάσκεται σήμερα σε κάθε μεταπτυχιακού επιπέδου μάθημα πραγματικών μεταβλητών.

«Το μικρασιατικό εγχείρημα»

Το φθινόπωρο του 1919 κλήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο να οργανώσει το Ιώνιο Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη. Η αποδοχή της πρόσκλησης του Βενιζέλου ήταν σίγουρα μια συναισθηματική και όχι ορθολογική απόφαση γιατί θα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει τη Γερμανία στον κολοφώνα της δημιουργικής του ορμής. Έτσι έγινε πρύτανης του καταδικασμένου εν τη γενέσει του Πανεπιστημίου Σμύρνης.

Τον Αύγουστο του 1922, το έργο του διέκοψε η μεγάλη καταστροφή του Ελληνισμού. Ο επιστήμονας-ανθρωπιστής Καραθεοδωρή έμεινε στη Σμύρνη μέχρι την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και περιέσωσε με κίνδυνο της ίδιας του της ζωής πολύτιμο υλικό από το πανεπιστήμιο της Σμύρνης. Πολλά από τα εργαστηριακά όργανα του Ιονίου Πανεπιστημίου κατάφερε να τα μεταφέρει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου και βρίσκονται μέχρι τις μέρες μας στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών του πανεπιστημίου.

Έχοντας διοριστεί καθηγητής Αναλυτικής και Ανωτέρας Γεωμετρίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών εκσυγχρόνισε σημαντικά το συγκεκριμένο Πανεπιστήμιο. Το 1923-1924 δίδασκε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το 1924 εγκατέλειψε την έδρα και μέχρι το θάνατό του θα δίδασκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου.

«Τα επόμενα χρόνια»

Ο Καραθεοδωρή ήταν μέλος πολλών επιστημονικών εταιριών και Ακαδημιών. Το 1928 μάλιστα έγινε ο πρώτος Επισκέπτης Καθηγητής της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρίας και δίδαξε σε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων το Harvard, το Stanford και το Berkeley. Στις αρχές του 1929 του προσεφέρθη καθηγητική θέση στο Stanford, την οποία όμως δεν αποδέχθηκε.

Στις αρχές του 1930 όταν ο Βενιζέλος επανήλθε στην κυβέρνηση τον διόρισε σύμβουλο της κυβέρνησης για την ανασυγκρότηση των ελληνικών πανεπιστημίων. Ο Καραθεοδωρή έλαβε άδεια απουσίας από το Μόναχο για δύο περίπου χρόνια προκειμένου να μελετήσει ενδελεχώς την κατάσταση των πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Ωστόσο, δεν κατάφερε να υπερνικήσει τα κακώς κείμενα που μάστιζαν από τότε το ελληνικό πανεπιστημιακό σύστημα. Τελικά, το 1932 επέστρεψε στο Μόναχο όπου παρέμεινε δίχως άλλη διακοπή στην ακαδημαϊκή του θέση μέχρι τη συνταξιοδότηση του το 1938.

Έπειτα, η άνοδος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στη Γερμανία άλλαξε δραματικά τη ζωή του. Ο ίδιος απρόθυμα χρησιμοποιήθηκε από τους Ναζί στη διεθνή τους προπαγάνδα, αλλά βοήθησε εμπράκτως πολλούς Εβραίους φίλους και συναδέλφους του. Όταν μετά τον πόλεμο προσπάθησε να μετοικήσει στην Ελλάδα με την οικογένειά του, δέχθηκε την απόρριψη των Ελλήνων.

Την άνοιξη του 1947, οι γιατροί διέγνωσαν ότι έπασχε από υπερπλασία του προστάτη και τελικώς πέθανε σε ηλικία 77 ετών στις 2 Φεβρουαρίου του 1950. Η είδηση του θανάτου του προκάλεσε θλίψη στον κόσμο των λογίων και ο Καραθεοδωρή θρηνήθηκε από όλους τους μαθηματικούς και διανοούμενους παγκοσμίως.

«Η εμπλοκή του με τη Θεωρία της Σχετικότητας»

Ο Αϊνστάιν, καθότι δεν ήταν μαθηματικός, όταν αντιμετώπιζε προβλήματα μαθηματικής υφής απευθυνόταν στον Καραθεοδωρή και σε άλλους διακεκριμένους μαθηματικούς της εποχής. Ίσως όμως ο Καραθεοδωρή βοήθησε περισσότερο από όλους στην εξέλιξη της θεωρίας της Σχετικότητας διότι απαντούσε απλά και άμεσα.

Η μεταξύ τους αλληλογραφία φανερώνει τον μεγάλο σεβασμό που έτρεφε ο νομπελίστας διανοούμενος προς τον Καραθεοδωρή. Υπό αυτήν την έννοια θεωρείται ως δάσκαλος του Αϊνστάιν. Άλλωστε, ο ίδιος ο Αϊνστάιν το ομολόγησε στην τελευταία συνέντευξη τύπου που έδωσε στην Αμερική λίγο πριν πεθάνει. Επ’ ακριβώς δήλωσε «Κύριοι, λυπάμαι που σας βλέπω έτοιμους να φύγετε δίχως να μου υποβάλλετε την ουσιαστικότερη ίσως ερώτηση. Ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δυο πράγματα, κανείς σας όμως δεν θέλησε να μάθει ποιος ήταν ο δάσκαλός μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη, σκέψη και έρευνα. Για να μην σας κουράζω, σας λέω απλά χωρίς λεπτομέρειες ότι μεγάλος μου δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή στον οποίον εγώ προσωπικά, αλλά και ολόκληρη η μαθηματική επιστήμη, η φυσική και η σοφία του αιώνα, χρωστάμε τα πάντα». Παρ’ όλα αυτά ο Καραθεοδωρή ουδέποτε αμφισβήτησε την πατρότητα του Αϊνστάιν στη θεωρία της σχετικότητας.

Σήμερα ο αδριάντας του Καραθεοδωρή δεσπόζει στην κεντρική πλατεία της Κομοτηνής γιατί, ως θρακιώτης στην καταγωγή, η Κομοτηνή αποτελεί τη διοικητική πρωτεύουσα της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, αν και δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους εθνικούς ευεργέτες του τόπου μας, αναμφισβήτητα άφησε σε όλους τους Έλληνες μια εξαιρετικά πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Η απόφασή του να έρθει στην Ελλάδα του 1920 προκειμένου να της φανεί χρήσιμος, παρόλο που μεσουρανούσε στη Γερμανία, είναι ενδεικτική της αγάπης που έτρεφε για αυτήν. Μέσω της τεράστιας ακτινοβολίας του στον ακαδημαϊκό κόσμο, αλλά και της ευρύτερης επιρροής του στην επιστημονική και εκπαιδευτική πολιτική, πάντα επηρέαζε θετικά τους άλλους ανθρώπους για την Ελλάδα.

ΤΟΥ ΜΠΟΥΤΑΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ*

* Επιχειρηματίας, αντιπρόεδρος Δ.Σ. της DMN A.E., κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Μάνατζμεντ και στη Στρατηγική Επιχειρήσεων από το LSE. 
reporter
hellas-now.com