Μαθήματα Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν (16ον)

Ἀπό τόν Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ

Δυϊκὸς Ἀριθμός.

VI. ΕΥΣΥΝΟΠΤΟΝ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΔΥΪΚΟΥ ΑΡΙΘΜΟΥ Ἡ ἀνάπτυξις καὶ ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ ἀριθμοῦ εἶναι προγενεστέρα τοῦ Ὁμήρου. 1). Ὑπάρχουν μερικὰ πράγματα, τὰ ὁποῖα ἐκ φύσεως ἀποτελοῦν ζεῦγος. Τοιαῦτα εἶναι κυρίως μέλη καὶ ὄργανα τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος (χεῖρες, πόδες, ὀφθαλμοί, σκέλη, μηροί, νεφροί, ὦτα)...
Ἐκ τῆς χρείας πρὸς ἐπακριβῆ ἐκφορὰν τοιούτων ζευγῶν παρήχθησαν γραμματικοὶ τύποι πάντων τῶν κλιτῶν μερῶν τοῦ λόγου μὲ ἰδιαιτέρας καταλήξεις, εἰς τὰ πτωτικὰ ὅμοιαι εἰς τὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν καὶ ὅμοιαι εἰς τὰς ἄλλας τρεῖς πτώσεις, ἐνῶ εἰς τὸ ῥῆμα μόνον εἰς τὸ δεύτερον καὶ τρίτον πρόσωπον (ὡς πρῶτον πρόσωπον δυϊκοῦ ἐχρησιμοποιεῖτο ὁ πληθικὸς ἀριμθός). 2). Οὕτω ἐγεννήθη ὁ δυϊκὸς ἀριθμὸς καὶ τὰ προηγούμενα ὀνόματα, ἐπειδὴ ἐκ φύσεως ἀποτελοῦν ζεύγη, ἐξεφέροντο διὰ τοῦ ἀριθμοῦ αὐτοῦ: ὀφθαλμώ/ὀφθαλμοῖν, χεῖρε/χειροῖν, πόδε/ποδοῖν, σκέλει/σκελοῖν, μηρώ/μηροῖν, ὦτε/ὤτοιν, νεφρώ/ (νεφροῖν), ὄσσε (μόνο εἰς τὴν ὀνομαστικὴν καὶ τὴν αἰτιατικήν= τὰ δύο μάτια). Ἰδιαίτερον τὸ τελευταῖον ἦτο εὐχρηστότερον πάντων τῶν ἄλλων. 3). Εἰς αὐτὰ προστίθενται τὸ ἀπόλυτον ἀριθμητικὸν δύω (σπανιώτερον τὸ δύο)/ δυοῖν καὶ ἡ ἀντωνυμία ἄμφω/ἀμφοῖν (ὁ δεύτερος εἶναι μεθομηρικὸς τύπος). Τῆς λατινικῆς λείψανα δυϊκοῦ, ὁ ὁποῖος ἐξεβλήθη ἐνωρίτερον, θεωροῦνται τὰ duo καὶ ambo. 4). Ὁ δυϊκὸς τίθεται καὶ πρὸς ἔξαρσιν τῆς ἐννοίας δύο πραγμάτων ἢ δύο προσώπων (ὅπως οἱ ἀδελφοὶ Ἀγαμέμνων καὶ Μενέλαος καὶ οἱ Αἴαντες, ὁ Τελεμώνιος καὶ ὁ Ὀιλέως): ⁃δύω νεανίσκω προσέτρεχον= δύο νεαροὶ ἐπλησίαζαν ⁃δυοῖν μόραιν καὶ δυοῖν πολεμάρχοιν= μὲ δύο μοίρας καὶ δύο πολεμάρχους ⁃μὴ μιᾷ ψήφῳ ἀλλὰ δυοῖν (ψήφοιν)= ὄχι μὲ μία ἀλλὰ μὲ δύο ψήφους ⁃δυοῖν ναυμαχίαιν καὶ πεζομαχίαιν= μὲ δύο ναυμαχίας καὶ δύο πεζομαχίας ⁃ταῖν πολέοιν= τῶν δύο πόλεων, Ἀθηνῶν καὶ Σπάρτης ⁃Ἀτρείδα δὲ μάλιστα δύω, κοσμήτορε λαῶν ⁃Αἴαντε δύω ⁃ἄρνε δύω. 5). Ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ τετάρτου αἰώνα ἤρχισε νὰ ὑποχωρῇ σταδιακῶς ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ τῶν ὀνομάτων, ἐνῶ τοῦ ῥήματος εἶχεν ἐκλείψει ἐντελῶς κατὰ τὸν αἰῶνα αὐτὸν καὶ ἀντικατεστάθη πλήρως ὑπὸ τοῦ πληθικοῦ. Εἰς μεταγενέστερα κείμενα τῶν ἀττικιζόντων παρατηρεῖται ἡ χρῆσις τοῦ δυϊκοῦ τῶν ὡς ἄνω ὀνομάτων κατὰ μίμησιν. Τὸ ἀκόλουθον παράδειγμα εἶναι σαφέστατον, διότι ὑπάρχει ἀσυμφωνία ἀριθμῶν ‘δύω νεανίσκω προσέτρεχον’ (τὸ οὐσιαστικὸν εἰς δυϊκὸν καὶ τὸ ῥῆμα εἰς τὸν πληθυντικόν). 6). Ὁ δυϊκὸς τῶν ὀνομάτων ἐξεβλήθη ἐντελῶς ἀργότερον, διότι εὐκόλως ἀντικαθίστατο ὑπὸ τοῦ πληθικοῦ διὰ προταξεως ἢ ἐπιτάξεως τοῦ δύω ἢ διὰ τῆς ἐκφορᾶς μόνον αὐτοῦ (τὸ δύω ἐπέζησε καὶ εἰς συγγραφεῖς τῆς βυζαντινῆς περιόδου). Οὕτω τὸ «δυοῖν ναυμαχίαιν καὶ πεζομαχίαιν» τοῦ Θουκυδίδου ἠδύνατο νὰ ἐκφρασθῇ εὐχερῶς διὰ ἰσοδυνάμου τρόπου «διὰ δύω ναυμαχιῶν καὶ πεζομαχιῶν» ἤ «ἐν δισσαῖς ναυμαχίαις καὶ πεζομαχίαις», τὸ δὲ Ἰσοκράτους «περὶ ταῖν πολέοιν» «περὶ τῶν δύω πόλεων».

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις τῶν κειμένων τοῦ κυρίου Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ δίχως ἀναφορὰ τῆς πηγῆς, τοῦ ὀνόματός του καὶ τοῦ ἐπαγγέλματός του ὡς ἔχει!!! Παρακαλῶ πολὺ σεβασθῆτε το…Φιλονόη

Μιχαὴλ Χρ. Ἀλεξανδρῆς
Φιλόλογος
(ἡ σελίδα τοῦ Μιχαῆλ ἐδῶ)
φωτογραφία

Πηγή