Μαθήματα Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν (15ον)

Ἀπό τόν Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ: ΤΑ ΚΛΙΤΑ ΜΕΡΗ  
Α. ΤΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΝ
ΟΡΙΣΜΟΣ: Οὐσιαστικὸν καλεῖται ἡ λέξις, ἡ ὁποία δηλώνει: α). πρόσωπον ἢ ζῶον ἢ πρᾶγμα, αἰσθητὸν ἢ νοητόν, καὶ β). πρᾶξιν ἢ κατάστασιν ἢ ἀνεξάρτητον ἰδιότητα....

ΔΙΑΙΡΕΣΙΣ: Τὰ ἀνήκοντα εἰς τὴν πρώτην περίπτωσιν λέγονται συγκεκριμένα (ἄνθρωπος, θεός, λέων, ἰχθύς, δένδρον, ἥλιος, ἀσπίς) καὶ τὰ εἰς τὴν δευτέραν ἀφῃρημένα (πόλεμος, ὕπνος, λευκότης, θεότης, εἰρήνη, μέγεθος. Ἀπὸ τὰ συγκεκριμένα: α). ὅσα σημαίνουν ἕν μόνον ὡρισμένον πρόσωπον ἢ ζῶον ἢ πρᾶγμα πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τὰ ἄλλα ὁμοειδῆ λέγονται κύρια (Δημοσθένης, Κέρβερος, Σείριος, Θῆβαι, Ἑλλάς). Εἰς αὐτὰ ὑπάγονται: τὰ ἐθνικά (Πέρσης), τὰ πατρωνυμικά (ὁ Ἀτρείδης), τὰ γονεωνυμικά (ἀετιδεύς), τὰ τεμενικά (τὸ Θησεῖον) καὶ τὰ ὀνόματα τῶν ἑορτῶν (Παναθήναια). β). Ὅσα σημαίνουν τάξιν ὁμοειδῶν προσώπων ἢ ζώων ἢ πραγμάτων λέγονται προσηγορικά (στρατιώτης, ἰατρός, βάτραχος, ἱμάτιον).
ΓΕΝΟΣ:

• Ὅσα ἔχουν ἓν μόνον γραμματικὸν γένος λέγονται μονογενῆ (ὁ ἀήρ, τὸ τέκνον). Ὅσα ἐξ αὐτῶν εἶναι ὀνόματα ζώων λέγονται ἐπίκοινα (ὁ ἀετός, ὁ ἱέραξ), τῶν ὁποίων τὸ γένος δύναται νὰ καθορίζεται διὰ τῆς προτάξεως τῶν ἐπιθέτων ἄρρην ἢ θῆλυς (ἡ ἄρρην ἀλώπηξ, ἡ θήλεια ἀλώπηξ, ὁ ἄρρην ἀετός, ὁ θῆλυς ἀετός).
• Ὅσα ἔχουν δύο γένη, ἀλλὰ παριστάνονται διὰ τοῦ αὐτοῦ τύπου, λέγονται διγενῆ καὶ μονοκατάληκτα ἢ κοινοῦ γένους (ὁ. ἡ βοῦς, ὁ. ἡ Ἕλλην).
• Τὰ ἔχοντα δύο γένη, ἀλλὰ ἰδιαίτερον τύπον δι’ ἕκαστον γένος, λέγονται διγενῆ καὶ δικατάληκτα (ὁ λέων, ἡ λέαινα, ὁ ἱερεύς, ἡ ἱέρεια).

Ι. ΠΡΩΤΗ ΚΛΙΣΙΣ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Ἡ πρώτη κλίσις τῶν οὐσιαστικῶν περιλαμβάνει ἰσοσύλλαβα ὀνόματα ἀρσενικὰ λήγονται εἰς -ας καί -ης καὶ θηλυκὰ λήγοντα εἰς –α καί η, ἐκ τῶν ὁποίων ἄλλα εἶναι ἀσυναίρετα (τὰ πλείονα) καὶ ἄλλα συνῃρημένα.
1). ΑΣΥΝΑΙΡΕΤΑ α1). ΑΡΣΕΝΙΚΑ εἰς ας
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ὁ νεανίας Αἰνείας τοῦ νεανίου Αἰνείου τῷ νεανίᾳ Αἰνείᾳ τὸν νεανίαν Αἰνείαν ὦ νεανία Αἰνεία
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ οἱ νεανίαι (Αἰνεῖαι) τῶν νεανιῶν (Αἰνειῶν) τοῖς νεανίαις (Αἰνείαις) τοὺς νεανίας (Αἰνείας) ὦ νεανίαι (Αἰνεῖαι)
α2). ΑΡΣΕΝΙΚΑ εἰς ας
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ὁ τιμητὴς πολίτης Πηλείδης τοῦ τιμητοῦ πολίτου Πηλείδου τῷ τιμητῇ πολίτῃ Πηλείδῃ τὸν τιμητὴν πολίτην Πηλείδην ὦ τιμητὰ πολῖτα Πηλείδη
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ οἱ τιμηταὶ πολῖται Πηλεῖδαι τῶν τιμητῶν πολιτῶν Πηλειδῶν τοῖς τιμηταῖς πολίταις Πηλείδαις τοὺς τιμητὰς πολίτας Πηλείδας ὦ τιμηταὶ πολῖται Πηλεῖδαι
β1). ΘΗΛΥΚΑ λήγοντα εἰς –η (πηγή, κρήνη).
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ἡ πηγὴ κρήνη τῆς πηγῆς κρήνης τῇ πηγῇ κρήνῃ τὴν πηγὴν κρήνην ὦ πηγὴ κρήνη
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ αἱ πηγαὶ κρῆναι τῶν πηγῶν κρηνῶν ταῖς πηγαῖς κρήναις τὰς πηγὰς κρήνας ὦ πηγαὶ κρῆναι
β2). ΘΗΛΥΚΑ λήγοντα εἰς μακρόν (καθαρόν) α
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ἡ παρειὰ δορὰ χώρα τῆς παρειᾶς δορᾶς χώρας τῇ παρειᾷ δορᾷ χώρᾳ τὴν παρειὰν δορὰν χώραν ὦ παρειὰ δορὰ χώρα
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ αἱ παρειαὶ δοραὶ χῶραι τῶν παρειῶν δορῶν χωρῶν ταῖς παρειαῖς δοραῖς χώραις τὰς παρειὰς δορὰς χώρας ὦ παρειαὶ δοραὶ χῶραι
β2). ΘΗΛΥΚΑ λήγοντα εἰς μακρόν (καθαρόν) α
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ἡ πορεία ἄδεια γέφυρα τῆς πορείας ἀδείας γεφύρας τῇ πορείᾳ ἀδείᾳ γεφύρᾳ τὴν πορείαν ἄδειαν γέφυραν ὦ πορεία ἄδεια γέφυρα
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ αἱ πορεῖαι ἄδειαι γέφυραι τῶν πορειῶν ἀδειῶν γεφυρῶν ταῖς πορείαις ἀδείαις γεφύραις τὰς πορείας ἀδείας γεφύρας ὦ πορεῖαι ἄδειαι γέφυραι
β3). ΘΗΛΥΚΑ λήγοντα εἰς βραχύ (μὴ καθαρόν) α
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ἡ μοῦσα θύελλα τῆς μούσης θυέλλης τῇ μούσῃ θυέλλῃ τὴν μοῦσαν θύελλαν ὦ μοῦσα θύελλα
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ αἱ μοῦσαι θύελλαι τῶν μουσῶν θυελλῶν ταῖς μούσαις θυέλλαις τὰς μούσας θυέλλας ὦ μοῦσαι θύελλαι
Γ. ΓΕΝΙΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Ὁ πληθυντικὸς ἀριθμὸς ἔχει ὁμοίας καταλήξεις καὶ εἰς τὰ δύο γένη. 2. Ἡ γενικὴ τοῦ πληθυντικοῦ περισπᾶται ἐπὶ τῆς ληγούσης, πλὴν τῶν ὀνομάτων οἱ ἐτησίαι (βόρειοι θερινοὶ ἄνεμοι> τῶν ἐτησίων, ἡ ἀφύη (σαρδέλλα)> τῶν ἀφύων, ὁ χλούνης (ἀγριόχοιρος)> τῶν χλούνων, ὁ χρήστης (μάντις, δανειστής, ὀφειλέτης)> τῶν χρήστων. Τὸ πρῶτον ἐτονίσθη κατὰ τὴν γενικὴν τοῦ ἐπιθέτου οἱ ἐτήσιοι> τῶν ἐτησίων, τὸ δεύτερον πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τὴν ὁμοίαν πτῶσιν τοῦ ἐπιθέτου ἀφυής, τὸ τέταρτον πρὸς διάκρισιν ἀπὸ τὸ ἐπίθετον χρηστός. Τὸ τρίτον διὰ ἀγνώστους λόγους. 3. Ἡ κατάληξη ας εἶναι πάντοτε μακρόχρονος.
Δ. ΕΙΔΙΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ
1. Ἐκ τῶν ληγόντων εἰς –ης σχηματίζουν τὴν κλητικὴν τοῦ ἑνικοῦ εἰς α βραχύ τὰ ἑξῆς:

• τὰ λήγοντα εἰς –της (ποιητά, πολῖτα).
• τὰ λήγοντα εἰς –αρχης (ὦ γυμνασιάρχα), -μέτρης (ὦ γεωμέτρα), -τρίβης (ὦ παιδοτρίβα), -ώνης (ὦ τελῶνα), πώλης (ὦ σιτιπῶλα).
• πάντα τὰ ἐθνικὰ τὰ λήγοντα εἰς –της (ὦ Σπαρτιᾶτα) καὶ τὰ ἑξῆς ἐθνικά (ὦ Πέρσα, ὦ Σκύθα, ὦ Καπαδόκα).

2. Ἡ κλητικὴ τοῦ ὀνόματος δεσπότης σχηματίζεται μὲ ἀναβιβασμὸν τόνον εἰς δέσποτα. 3. Ὡρισμένα ὀνόματα, Δωρικὰ ἢ ξενικά, σχηματίζουν τὴν γενικὴν τοῦ ἑνικοῦ καὶ δωρικῶς εἰς α: ὁ πατραλοίας> τοῦ πατραλοίου καὶ τοῦ πατραλοία, ὁ Φιλώτας> τοῦ Φιλώτου καὶ τοῦ Φιλώτα, ὁ Μίδας> τοῦ Μίδου καὶ τοῦ Μίδα. 4. Ὡρισμένα ὀνόματα σχηματίζουν τὴν γενικὴν μόνον εἰς α: ὁ Σκόπας> τοῦ Σκόπα, ὁ Γοργώπας> τοῦ Γοργώπα, κ.ἄ.,
Ε. ΕΙΔΙΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΘΗΛΥΚΩΝ 1. Τὸ α τῶν θηλυκῶν εἶναι μακρόν (καθαρόν), ἐφ’ ὅσον πρὸ αὐτοῦ ὑπάρχει φωνῆεν ἢ ρ, ἐφ’ ὅσον ὅμως ὑπάρχει πρὸ αὐτοῦ σύμφωνον πλὴν τοῦ ρ, εἶναι βραχύ (μὴ καθαρόν). Τὸ βραχύχρονον (μὴ καθαρὸν α) εἰς τὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν τοῦ ἑνικοῦ τρέπεται εἰς η. 2. Τὸ καθαρὸν α λαμβάνεται βραχύχρονον, ἀλλὰ δὲν τρέπεται εἰς η:

• Εἰς τὰ γαῖα γραῖα μαῖα μυῖα.
• Εἰς τὰ μοῖρα, πεῖρα, πρῷρα, σπεῖρα, στεῖρα, σφαῖρα, σφῦρα.
• Εἰς τὰ προπαροξύτονα ἔχοντα φωνῆεν πρὸ τοῦ α (ἔννοια).
• Εἰς πᾶν θηλυκὸν ἐπιθέτου ἢ μετοχῆς, τῶν ὁποίων τὸ ἀρσενικὸν κλίνεται κατὰ τὴν τρίτην κλίσιν (εὐθύς> εὐθεῖα, λελυκώς> λελυκυῖα).
• Εἰς ὀλίγα κύρια ὀνόματα εἰλημμένα ἐκ τῆς Δωρικῆς: ἡ Φιλομήλα> τῆς Φιλομήλας, ἡ Διοτίμα> τῆς Διοτίμας, ἡ Γέλα> τῆς Γέλας, κ. ἄ.,

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις τῶν κειμένων τοῦ κυρίου Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ δίχως ἀναφορὰ τῆς πηγῆς, τοῦ ὀνόματός του καὶ τοῦ ἐπαγγέλματός του ὡς ἔχει!!! Παρακαλῶ πολὺ σεβασθῆτε το…

Μιχαὴλ Χρ. Ἀλεξανδρῆς
Φιλόλογος
(ἡ σελίδα τοῦ Μιχαῆλ ἐδῶ)
φωτογραφία


Πηγή