Μαθήματα Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν (28ον)

Ἀπό τήν Χρύσα Λίνδου 
Φίλοι μου σήμερα θὰ ῥίξουμε μία ματιὰ στὶς κλίσεις τῶν ἐπιθέτων. Ἐπίθετα εἶναι οἱ λέξεις ποὺ «τίθενται» ἐπὶ τῶν οὐσιαστικῶν, γιὰ αὐτὸ καὶ λέγονται ἒτσι. (Ἐπὶ + θέτω στὸ οὐσιαστικό.) Δηλαδὴ στὴν φράσι «ὁ καλὸς ἂνδρας», ἡ λέξις «καλός» εἶναι τὸ ἐπίθετο ποὺ τίθεται «ἐπι» τοῦ οὐσιατικοῦ «ἂνδρας».
Τὰ ἐπίθετα χωρίζονται σέ:..

• 1. τρικατάληκτα μὲ τρία γένη, ( μὲ τρεῖς καταλήξεις, μία γιὰ τὸ κάθε γένος).
•  Π.χ. ὁ καλ-ός, ἡ καλ-ή, τὸ καλ-όν.
  Ἂλλο παράδειγμα: ὁ βαθ-ύς, ἡ βαθ-εῖα, τὸ βαθ-ύ. Σχηματίζουν τὸ θηλυκὸ κατὰ τὴν Α’ κλίσι (ἡ καλὴ – τῆς καλῆς – τῇ καλῆ, ἡ βαθεῖα – τῆς βαθείας – τῇ βαθεία), καὶ τὸ ἀρσενικὸ καὶ οὐδέτερο κατὰ τὴν Β΄ κλίσι (ὁ καλὸς – τοῦ καλοῦ – τῷ καλῷ, τὸ καλὸν – τοῦ καλοῦ – τῷ καλῷ) ἢ κατὰ τὴν Γ΄ κλίσι (ὁ βαθὺς – τοῦ βαθέως – τῷ βαθεῖ, τὸ βαθὺ – τοῦ βαθέος – τῷ βαθεῖ).
• 2. δικατάληκτα μὲ τρία γένη (τὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ ἒχουν ἓναν τύπο). Ἂλλα κλίνονται κατὰ τήν Β΄καὶ ἂλλα κατὰ τὴν Γ΄ κλίσι.
  Συνήθως δικατάληκτα ἐπίθετα εἶναι οἱ σύνθετες λέξεις, ὃπως «ὁ – ἡ ἐπιμελής», «τὸ ἐπιμελές», «ὁ – ἡ ἀρτιμελής», «τὸ ἀρτιμελές» κ.λ.π.
  Ἂλλο παράδειγμα εἶναι οἱ λέξεις «ὁ ἂφθον-ος, ἡ ἂφθον-ος» καὶ οὐδέτερον «τὸ ἂφθον-ον».

Προσέξτε: ὁ ἐπιμελ-ὴς (μαθητής), ἡ ἐπιμελ-ὴς (μαθήτρια), τὸ ἐπιμελ-ὲς (παιδί). ΠΡΟΣΟΧΗ!!!! Ἓνα σύνηθες λάθος ποὺ κάνουν πολλοὶ φίλοι ἀπὸ ἂγνοια, εἶναι στὶς καταλήξεις αὐτῶν τῶν ἐπιθέτων. Ἂς τὰ δοῦμε:
Ἑνικὸς ἀριθμὸς
(ὁ, ἡ ἐπιμελής)
Ὀνομαστική:     ὁ – ἡ       ἐπιμελής Γενική:             τοῦ – τῆς  ἐπιμελοῦς Δοτική:             τῷ – τῇ    ἐπιμελεῖ Αἰτιατική:       τὸν – τὴν  ἐπιμελῆ Κλητική:              ὦ         ἐπιμελές!
Πληθυντικὸς ἀριθμὸς

Ὀνομαστική:   οἱ – αἱ      ἐπιμελ-εῖς Γενική:               τῶν       ἐπιμελ- ῶν Δοτική:         τοῖς – ταῖς  ἐπιμελ-έσι (ν) Αἰτιατική:     τοὺς – τὰς ἐπιμελ-εῖς
Κλητική:              ὦ        ἐπιμελ – εῖς!
ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΤΩΡΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΧΟΥΜΕ!!!
Ἑνικὸς ἀριθμὸς
Ὀνομαστική:  τὸ ἐπιμελὲς Γενική:          τοῦ ἐπιμελοῦς Δοτική:           τῷ ἐπιμελεῖ Αἰτιατική:       τὸ ἐπιμελὲς Κλητική:         ὦ ἐπιμελὲς
Πληθυντικὸς ἀριθμὸς
Ὀνομαστική:  τὰ ἐπιμελῆ Γενική:           τῶν ἐπιμελῶν
Δοτική:           τοῖς ἐπιμελέσι Αἰτιατική:       τά ἐπιμελῆ Κλητική:         ὦ ἐπιμελῆ!
ΠΡΟΣΟΧΗ!!!
Τὰ τριγενῆ καὶ δικατάληκτα τὰ προφέρουμε σωστά, ἀλλιῶς φαντάζουμε ἀγράμματοι:    
 ὁ, ἡ ἀρτιμελής, τὸ ἀρτιμελές, 
 καί πληθυντικός: 
οἱ ἀρτιμελεῖς καὶ τὰ ἀρτιμελῆ!!!!
ΑΥΤΟ εἶναι τὸ βασικότερο σημεῖο τοῦ σημερινοῦ μαθήματος!!!!
Βέβαια στὴν νεοελληνικὴ ἒχουν ἀσελγήσει καὶ στὰ ἐπίθετα καὶ λέγονται «τέρατα» τοῦ τύπου «τοῦ ἐπιμελῆ»….Τί ἀκούγεται σωστότερο, «τοῦ ἐπιμελοῦς μαθητοῦ» ἢ «τοῦ ἐπιμελῆ μαθητοῦ»;
Δὲν λέμε «ὁ διεθνῆ φήμης τραγουδιστής»….ἀλλὰ «ὁ διεθνοῦς φήμης τραγουδιστής
».

• 3. μονοκατάληκτα μὲ δύο γένη (δὲν ὑπάρχει οὐδέτερο). Π.χ. ὁ – ἡ φυγὰς (τοῦ – τῆς φυγάδος, τῷ – τῇ φυγάδι), ὁ – ἡ πένης(= πτωχός) (τοῦ – τῆς πένητος, τῷ – τῇ πένητι), ὁ – ἡ βλὰξ (τοῦ – τῆς βλακός, τῷ – τῇ βλακί). Αὐτὰ κλίνονται συνήθως καταὰ τὴν γ΄ κλίσι.

Μπορεῖτε νὰ ἀνατρέξετε στὰ προηγούμενα μαθήματα προκειμένου νὰ θυμηθεῖτε τὶς κλίσεις τῶν οὐσιαστικῶν. Ἂν ἒχετε ἀκολουθήσει τὶς ὁδηγίες μου καὶ ἒχετε «νοιώσει» τὴν μουσικὴ τῆς γλώσσης μας, θὰ εἶναι ἁπλὸ γιὰ ἐσᾶς νὰ κλίνετε τὰ ἐπίθετα. (Μάθημα 7ον (Α΄κλίσις), μάθημα 8ον (Β΄κλίσις), μάθημα 10ον (Γ΄κλίσις))
Ἂς δοῦμε συνοπτικὰ κάποια παραδείγματα.
Τὰ δευτερόκλιτα τρικατάληκτα (μὲ τρία γένη): Ἑνικὸς ἀριθμός:     

         ὁ σοφ-ὸς –   τοῦ σοφ-οῦ –  τῷ σοφ-ῷ,

                            ἡ  σοφ-ὴ –    τῆς σοφ-ῆς –  τῇ σοφ-ῇ,
                           τὸ σοφ-ὸν –  τοῦ σοφ-οῦ –  τῷ σοφ-ῷ.
Πληθυντικὸς ἀριθμός: 

οἱ σοφ-οὶ – τῶν σοφ-ῶν – τοῖς σοφ-οῖς,
αἱ σοφ-αὶ – τῶν σοφ-ῶν – ταῖς σοφ-αῖς,
τὰ σοφ-ὰ – τῶν σοφ-ῶν – τοῖς σοφ-οῖς.

Τριγενῆ καὶ δικατάληκτα ἐπίθετα ὃμως, εἶναι καὶ κάποια ποὺ σχηματίζουν τὸν θηλυκὸ τύπο τῆς λέξεως μὲ κατάληξι –α.
Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ πρὶν τὴν κατάληξι τοῦ ἀρσενικοῦ προηγεῖται φωνῆεν ἢ ῥ. 

Ἒτσι λέμε:

ὁ δίκαι-ος, ἡ δικαί-α,  τό δίκαι-ον!

 ὁ στέρε-ος, ἡ στερε-ά, τὸ στέρε-ον!!

                          ὁ   νέ-ος,    ἡ νέ-α,       τὸ νέ-ον !!!

Ἂς δοῦμε πῶς κλίνονται «ὁ δίκαιος, ἡ δικαία, τὸ δίκαιον»:
Ἑνικός ἀριθμός:  
                         ὁ δίκαι-ος – τοῦ δικαί-ου – τῷ δικαί-ῳ,
                         ἡ  δικαί-α –  τῆς δικαί-ας –  τῇ δικαί-ᾳ,
                        τὸ δίκαι-ον – τοῦ δικαί-ου – τῷ δικαί-ῳ.
Πληθυντικός ἀριθμός: 

  οἱ δίκαι-οι – τῶν δικαί-ων – τοῖς δικαί-οις,
  αἱ δίκαι-αι – τῶν δικαί-ων – ταῖς δικαί-αις,
  τά δίκαι-α – τῶν διακαί-ων – τοῖς δικαί-οις.

Παρατηροῦμε ὃτι ὁ τόνος τοῦ θηλυκοῦ, ὃταν τὸ ἀρσενικὸ τονίζεται στὴν προπαραλήγουσα, μπαίνει στὴν παραλήγουσα.
Αὐτὸ συμβαίνει ἐπειδὴ τὸ –α τῆς καταλήξεως τοῦ θηλυκοῦ εἶναι μακρόν.
Ἒτσι λέμε: ὁ ἃγιος, ἡ ἁγία, τό ἃγιον.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ μπορεῖτε νὰ μεταβεῖτε ἐδῶ.
Τριτόκλιτα τρικατάληκτα:

Ἑνικὸς ἀριθμός:     
                           ὁ βαρὺς –   τοῦ βαρέ-ος –  τῷ βαρ-εῖ,
                           ἡ βαρεῖα – τῆς βαρείας –   τῇ βαρείᾳ,
                         τό βαρὺ –    τοῦ βαρέ-ος –   τῷ βαρεῖ.
Πληθυντικὸς ἀριθμός:    

 οἱ βαρεῖς –   τῶν βαρέ-ων – τοῖς βαρέσ-ι,
  αἱ βαρεῖαι –  τῶν βαρειῶν – ταῖς βαρείαις,
      τὰ βαρέ-α –   τῶν βαρέ-ων – τοῖς βαρέσι. ***

Μὲ τὶς ἲδιες καταλήξεις κλίνεται 
ὁ ἣμισυς – ἡ ἡμισεία – τό ἣμισυ –
 (πληθυντικός) 
οἱ ἡμίσεις – αἱ ἡμίσειαι – τά ἡμίσεα καί ἡμίση. 
(Γιὰ τοὺς φίλους μουσικοὺς καὶ ὂχι μόνον)

****************************************************************

Ἐπίσης ἒχουμε τὰ τρικατάληκτα σὲ –ας -ασα –αν (πᾶς – πᾶσα – πᾶν), σὲ -εις –εσσα – εν (χαρίεις – χαρίεσσα – χαρίεν) καὲ σὲ – ων –ουσα –ον (παρὼν – παροῦσα – παρόν).
Ἑνικὸς ἀριθμός:      
         ὁ πᾶς – τοῦ παντ-ὸς – τῷ παντ-ί,
ἡ πᾶσα – τῆς πάσ-ης – τῇ πάσ-ῃ,
τό πᾶν – τοῦ παντὸς – τῷ παντί. Πληθυντικὸς ἀριθμός:   
  οἱ πάντ-ες – τῶν πάντ-ων – τοῖς πᾶσ-ι,
αἱ πᾶσαι – τῶν πασῶν – ταῖς πάσαις,
τὰ πάντα – τῶν πάντων – τοῖς πᾶσι.
Ἑνικὸς ἀριθμός:          
    ὁ χαρίεις – τοῦ χαρίεντ-ος – τῷ χαρίεντ-ι,
ἡ χαρίεσσα – τῆς χαριέσσης – τῇ χαριέσσι,
τὸ χαρίεν – τοῦ χαρίεντος – τῷ χαρίεντι. Πληθυντικὸς ἀριθμός:  
   οἱ χαρίεντ-ες – τῶν χαριέντ-ων – τοῖς χαρίεσι,
αἱ χαρίεσσαι – τῶν χαριεσσῶν – ταῖς χαριέσσαις,
τὰ χαρίεντ-α – τῶν χαριέντ-ων – τοῖς χαρίεσι.
Ἑνικὸς ἀριθμός:             ὁ παρὼν – τοῦ παρόντ-ος – τῷ παρόντ-ι,
ἡ παροῦσα – τῆς παρούσης – τῇ παρούσῃ,
τὸ παρὸν – τοῦ παρόντ-ος – τῷ παρόντ-ι. Πληθυντικὸς ἀριθμός:  
  οἱ παρόντ-ες – τῶν παρόντ-ων – τοῖς παροῦσ-ι,
αἱ παροῦσαι – τῶν παρουσῶν – ταῖς παρούσαις,
τὰ παρόντ-α – τῶν παρόντ-ων – τοῖς παροῦσ-ι.

Καὶ τέλος ἂς δοῦμε τριγενῆ καὶ δικατάληκτα ποὺ κλίνονται ὡς τριτόκλιτα:
Ἑνικὸς ἀριθμός:        
       ὁ, ἡ εὐδαίμων – τοῦ, τῆς εὐδαίμον-ος – τῷ, τῇ εὐδαίμον-ι,
οὐδέτερον:    τὸ εὐδαίμον – τοῦ εὐδαίμον-ος – τῷ εὐδαίμον-ι. Πληθυντικὸς ἀριθμός:  
   οἱ, αἱ εὐδαίμονες – τῶν εὐδαιμόν-ων – τοῖς, ταῖς εὐδαίμοσι,
οὐδέτερον:    τὰ εὐδαίμον-α – τῶν εὐδαιμόν-ων – τοῖς εὐδαίμοσ-ι.
Κατὰ τὸν ἲδιον τρόπο κλίνονται «ὁ σόφρων», «ὁ βασιλόφρων», «ὁ παράφρων» κ.ἂ.
Πάντοτε νὰ θυμόμαστε ὃτι στὶς σύνθετες λέξεις, κλίνουμε τὴν λέξι κατὰ τὸ δεύτερο συνθετικό.
Π.χ. ὁ κατ-αγγέλων – τοῦ κατ-αγγέλοντος – τῷ κατ-αγγέλοντι κ.λ.π.
Τὸ δεύτερο συνθετικὸ τῆς λέξεως, «ὁ ἀγγέλων», εἶναι τριτόκλιτη καὶ ὡς τέτοια κλίνεται ἡ λέξις. Μέ τὸ ἲδιο σκεπτικό, τὸ ἐπίθετο «ὁ – ἡ εὒχαρις», ποὺ ἐπίσης ἒχει ὡς δεύτερο συνθετικὸ τὴν τριτόκλιτη λέξι «ἡ χάρις», θὰ κλιθῆ στὴν γενική: «τοῦ – τῆς εὐ-χάριτος», ἀφοῦ «ἡ χάρις» κλίνεται «ἡ χάρις, τῆς χάριτ-ος, τῇ χάριτ-ι» κ.λ.π.
ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΜΕΛΕΤΗ μπορεῖτε νὰ μεταβεῖτε ἐδῶ. 
*** Ἐπειδή ὃσοι παρακολουθοῦν τὰ μαθήματα μὲ συνέπεια ἒχουν φθάσει σὲ καλὸ γνωσιακὸ ἐπίπεδο, καὶ πρὸς χάριν οἰκονομίας χώρου, δὲν θεωρῶ σκόπιμο νὰ κλίνῳ τὰ ὀνόματα σὲ ὃλες τὶς πτώσεις. Ὃσοι ἐπιθυμοῦν μποροῦν νὰ δοῦν λεπτομερῶς τὶς κλίσεις τῶν ἐπιθέτων στοὺς παραπάνω προτεινομένους ἱστοτόπους, καθὼς κι ἐδῶ. 
Χρύσα Λίνδου
Πηγή