Στέβια: η χημεία , ιδιότητες και καλλιέργεια

Η στέβια προέρχεται από τα υψίπεδα της Παραγουάης στα σύνορα με την Βραζιλία. Η στέβια (Stevia rebaudiana Bertoni) είναι ένα πολυετές, ποώδες και πολύκλαδο φυτό, με μορφή μικρού θάμνου, που στο στάδιο συλλογής έχει βλαστούς ημιξυλώδεις και ύψος 50-60 εκατοστά.

Έχει επιπόλαιο ριζικό σύστημα το πρώτο έτος αλλά βαθύ τα επόμενα έτη. Τα φύλλα είναι απλά, άμισχα, αντίθετα, με μήκος 2-3 έως 5-8 εκ. και πλάτος 1-2 έως 3-4 εκ, ανάλογα με το βιότυπο. Τα άνθη είναι σωληνοειδή και ανά 5 σε κεφαλή (Οικογένεια χαμομηλιού, Σύνθετα). Ο καρπός-σπόρος είναι μικρός, κυλινδρικός όπως στο χαμομήλι. Η στέβια ζει ή καλλιεργείται, αλλού ως ετήσιο και αλλού ως πολυετές φυτό, ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες (θερμοκρασίες χειμερινή περίοδο). Η έρευνα του Π. Θεσσαλίας και του ΚΕΤΕΑΘ ως τώρα δείχνει ότι η στέβια στην Ελλάδα μπορεί να έχει παραγωγική ζωή 3-7 χρόνια.

—Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Ζιζανιολογίας

Η στέβια χαρακτηρίζεται από πολλούς ως “το φυτό της νέας χιλιετίας” και η στεβιοζάχαρη ως “η ζάχαρη του μέλλοντος”. Η “ζάχαρη της στέβιας” διαφημίζεται σήμερα ως “φυσική γλυκαντική ουσία με μηδέν θερμίδες”.

Η στέβια είναι ένα εντελώς καινούργιο είδος φυτού για την Ελλάδα, άγνωστο στη χώρα μας μέχρι το 2005 όταν το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και αργότερα το ΚΕΤΕΑΘ, άρχισε συστηματική επιστημονική έρευνα σε όλη την Ελλάδα την οποία και συνεχίζει σε συνεργασία με διάφορους φορείς.

—Χρήσεις στέβιας

Η στέβια στον τόπο καταγωγής της χρησιμοποιούνταν από τις τοπικές φυλές των Ινδιάνων, οι οποίοι γνώριζαν τις μοναδικές ιδιότητές της ως ισχυρό γλυκαντικό, θεραπευτικό και “μαγικό” βότανο για πάρα πολλά χρόνια πριν το πρώτο ταξίδι του Κολόμβου στο ‘’νέο κόσμο’’.

Σήμερα η κύρια χρήση της στέβιας είναι οι φυσικές γλυκαντικές ουσίες Στεβιοσίδη, Ρεμπαουδιοσίδη, κ.α. οι οποίες εξάγωνται από τα φύλλα της, χλωρά, ή ξηρά. Η Στεβιοσίδη και Ρεμπαουδιοσίδη μόνες τους ή μαζί (στεβιοζάχαρη) είναι μία λευκή, μικροκρυσταλλική ουσία όπως και η κοινή ζάχαρη, αλλά με μηδέν θερμίδες και 200-450 φορές ποιο γλυκιά, ανάλογα με την συγκέντρωση κάθε μιας από τις γλυκαντικές ουσίες.

Μπορεί να αντικαταστήσει τόσο την κοινή ζάχαρη σε οποιαδήποτε χρήση της, έχοντας όμως πολλά συγκριτικά πλεονεκτήματα από την γνωστή μας ζάχαρη όσο και τις συνθετικές γλυκαντικές ουσίες (δεν έχει παρενέργεις που αποδίδονται σε αυτές). Οι αναλύσεις έδειξαν ότι η στέβια περιέχει πάνω από 100 οργανικές και ανόργανες ουσίες, τις οποίες χρησιμοποιεί ο ανθρώπινος οργανισμός.

Μερικές άλλες πολύ χρήσιμες φυσικές χημικές ουσίες της στέβιας είναι οι φυτοστερόλες (Ιατρική), η γιββερελλίνη (φυτοορμόνη) η χλωροφύλλη (φυσική χρωστική), βιταμίνη Α και C, φλαβονοειδή, αντιοξειδωτικά, κ.α.

Οι μεγαλύτεροι χρήστες της στεβιοσίδης είναι η βιομηχανία τροφίμων-ποτών–ζαχαροπλαστική (υποκαθιστά τη ζάχαρη και την πράσινη χρωστική) και η Ιατρική (για τους διαβητικούς τύπου 2), Χρήση της στεβιοσίδης σινιστάται για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας και της τερηδόνας των δοντιών.

Ήδη πολυεθνικές εταιρείες έχουν κατοχυρώσει 24 διαφορετικές χρήσεις της στέβιας και πήραν έγκριση για χρήση στις Η.Π.Α. (και σύντομα σε άλλες χώρες) για διαιτητικά αναψυκτικά. Στην Ελλάδα Εταιρεία αναψυκτικών κυκλοφορεί ήδη λεμονάδα και πορτοκαλάδα με στέβια. Σε άλλες χώρες στεβιοζάχαρη χρησιμοποιείται σε παγωτά, μαστίχες, καραμέλλες, οδοντόπαστες, υγρά καθαριότητας, κ.α.

Τα φύλλα χρησιμοποιούνται ως χλωρά, ξηρά τριμμένα ή αλεσμένα ή το εκχύλισμα τους. Τα στελέχη και τα υπολείμματα των φύλλων μετά την εξαγωγή της ‘’ζάχαρης’’ αποτελούν ζωοτροφή.

—Ιδιότητες στέβιας – Δοξασίες

Η στέβια είχε πολύ σημαντικό διατροφικό, ιατρικό, θεραπευτικό και εθνοβοτανικό ρόλο στις παραδόσεις,δοξασίες και ιεροτελεστίες των λαών στους τόπους καταγωγής της (ιθαγενείς Guarani, Mestizos) Η στέβια με τις διάφορες μορφές της, φύλλα, εκχυλίσματα, γλυκαντική ουσία, έχει πολλές βιοχημικές ιδιότητες

Στη στέβια αποδίδονται διάφορες ιδιότητες όπως καρδιοτονωτική, ρύθμιση σακχάρου στο αίμα, αντιυπερτασική, διαστέλλει τα αγγεία, διευκολύνει την ούρηση και ιδιότητες αντιβακτηριακές, αντιοξειδωτικές, επουλωτικές ως αντισυπτικό και περιποιητικό του δέρματος.

Στην Κίνα τσάγια από φύλλα στέβιας συνιστώνται ως ορεκτικά, ως χωνευτικά, για απώλεια βάρους, ως δραστικά κατά των ρυτίδων του προσώπου, ως διαιτητικά και για μείωση της επιθυμίας για κάπνισμα και ποτό.

—Νομική κατάσταση

Η στέβια στις διάφορες μορφές της χρησιμοποιείται σε περισσότερες από 20 χώρες ως υποκατάστατο της ζάχαρης, ως συμπλήρωμα διατροφής και ως συμπλήρωμα δίαιτας. Στην Ιαπωνία και άλλες ασιατικές χώρες από τα μέσα της δεκαετίας του 1970.

Στη Γαλλία εταιρείες τροφίμων πήραν έγκριση χρήσης της Ρεμπαουδιοσίδης σε τρόφιμα από το 2008. Στην Ε.Ε. επιτρέπεται από το 2005 η χρήση της στέβιας και εκχυλισμάτων της στα καλλυντικά και στα σιτηρέσια (ως αρωματικό συστατικό) έως ποσοστό 2 %..
Με την έγκριση χρήσης της στεβιοσίδης ως τρόφιμο-υποκατάστατο της ζάχαρης στην Αυστραλία και Ν. Ζηλανδία από τον Οκτώβριο του 2008 και στις Η.Π.Α. (από διάφορες πολυεθνικές το 2009) η χρήση και ο αριθμός των χωρών θα αυξάνονται κάθε χρόνο. Σήμερα η Κίνα είναι η μεγαλύτερη παραγωγός χώρα και η Ιαπωνία η μεγαλύτερη καταναλωτής χώρα.

Το Μάρτιο του 2010 η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων (EFSA) γνωμοδότησε σε σχετικά αιτήματα ότι η στέβια και τα προϊόντα της δεν είναι καρκινογόνα, δεν είναι τοξικά και δεν είναι επικίνδυνα στην ανθρώπινη αναπαραγωγή Από το Νοέμβριο του 2011 η Ε.Ε επιτρέπει τη χρήση της στεβιοζάχαρης ως . γλυκαντικής ουσίας και ως υποκατάστατο της ζάχαρης σε τρόφιμα και αναψυκτικά-ποτά. Δεν επιτρέπεται ακόμα η καλλιέργεια της στέβιας αλλά αναμένεται σύντομα.

Σήμερα εκτιμάται ότι χρήση στέβιας κάθε μέρα σε διάφορες χώρες κάνουν πάνω από 150 εκατομμύρια άνθρωποι χωρίς να παρουσιάζουν κάποιο πρόβλημα.

Η Ε.Ε. και ο FAO έχουν ορίσει Ημερήσια Αποδεκτή Λήψη τα 4 mg/kg ισοδύναμο στεβιόλης ανά kg ζώντος βάρους.

—Καλλιέργεια στέβιας

Η παραγωγή της στέβιας μοιάζει πολύ με εκείνη του καπνού τόσο ως προς τις εδαφοκλιματικές συνθήκες, όσο και ως προς την περίοδο καλλιέργειας (πρώτα στα σπορεία, μετά στο χωράφι) καθώς και τις καλλιεργητικές πρακτικές (μεταφύτευση, λίπανση, άρδευση).

Η στέβια, όπως ο καπνός, είναι φυτό που μεταφυτεύεται γι αυτό αρχίζει με την παραγωγή των σποροφύτων στα σπορεία, παραδοσιακά, επιπλέοντ α ή μη επιπλέοντα Η σπορά στα σπορεία, ανάλογα με την περιοχή, γίνεται Γενάρη έως μέσα Μαρτίου.

Μετά από 40-60 μέρες τα σπορόφυτα είναι έτοιμα για μεταφύτευση με τη μηχανή ή το χέρι στο χωράφι, τον Απρίλιο-Μάιο. Η λίπανση όπως έδειξε η έρευνα του Π. Θεσσαλίας σε πέντε περιοχές για δύο χρόνια και στις Αποδεικτικές καλλιέργειες για 5 χρόνια είναι χαμηλή όπως στα Ανατολικά καπνά και τα Virginia. Οι αποστάσεις μεταφύτευσης φαίνεται ότι πρέπει να είναι 30 Χ 75 εκ. Η στέβια είναι ποτιστική καλλιέργεια όπως όλες οι εαρνές καλλιέργειες.

Η διαφορά από αυτές είναι ότι η στέβια θέλει συχνότερο πότισμα αλλά λιγότερο νερό σε κάθε πότισμα από ότι άλλες καλλιέργειες. Έτσι τελικά η στέβια δέχεται μέχρι και 30-40 % λιγότερο νερό συγκριτικά με ορισμένες άλλες καλλιέργειες. Η συλλογή γίνεται σε ορισμένο στάδιο πριν την άνθιση και με κοπή του υπέργειου τμήματος του φυτού, μία ή δύο και τρεις φορές, ανάλογα με τις συνθήκες παραγωγής. Εάν μετά τη συλλογή δεν μεταφερθεί στο εργοστάσιο εξαγωγής της στεβιοζάχαρης πράγμα που συνιστάται οικονομικά τότε πρέπει να γίνει ξήρανση της στέβιας στη σκιά, σε κλίβανο, ή στον ήλιο. Από οικονομική άποψη μεγάλη σημασία έχει η ποικιλία που θα καλλιεργηθεί καθώς και η διάρκεια της παραγωγικής ζωής.

—Έρευνα στέβιας στην Ελλάδα

Η έρευνα άρχισε με χρηματοδότηση από την Ε.Ε. μέσω του ΥΠΑΑΤ (ΟΠΕΚΕΠΕ), σε συνεργασία με το Παν/μιο Hohenheim της Γερμανίας, το Ε.ΘΙ.ΑΓ.Ε. (Αγρινίο, Καρδίτσα) και Ομάδες Καπνοπαραγωγών (βλ. παρακάτω). Μετά το 2007 η έρευνα συνεχίστηκε με χρηματοδότηση από την τότε Νομαρχιακή (Φθιώτιδας, Καρδίτσας, Θεσσαλονίκης, Γρεβενών, Αιτωλοακαρνανίας, Τρικάλων) και

Τοπική Αυτοδιοίκηση (Δήμος Ευρωπού). Η έρευνα πραγματοποιείται.σε παραδοσιακές αγροτικές περιοχές σε όλη την Ελλάδα πάντα σε συνεργασία με την γεωπονική υπηρεσία σε κάθε Νομαρχιακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση, ή ΕΑΣ.

Η έρευνα γίνεται σε πρακτικά θέματα της στέβιας ως νέας εναλλακτικής καλλιέργειας, όπως 1. Πειράματα για :
α. παραγωγή σποροφύτων σε σπορεία,
β. λίπανση (Αγρίνιο, Λαμία, Δομένικο, Τούμπα Κιλκίς, Ξάνθη),
γ. αποστάσεις μεταφύτευσης (Αγρίνιο, Καρδίτσα, Δομένικο, Τούμπα Κιλκίς, Ξάνθη)
δ. ποικιλίες,
ε. έλεγχο ζιζανίων (Βελεστίνο Π. Θεσσαλίας),
ζ. άρδευση (Αποδεικτικές καλλιέργειες),
στ. χρόνο-τρόπο ξήρανσης, θ. περιεκτικότητα σε στεβιοσίδη,
ι. κόστος παραγωγής (Υπολογισμός του κόστους και οικονομικότητας της καλλιέργειας της στέβιας τα έτη 2005-2009 από τον γεωργό-οικονομολόγο Επίκουρο Καθηγητή στο Π. Θεσσαλίας. κ. Κ. Πολύμερο και το 2009 από τον Καθηγητή κ. Χ. Φωτόπουλο του Τμ. Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων-Τροφίμων στο Αγρίνιο.),

2. Αποδεικτικές καλλιέργειες σε όλη την Ελλάδα από αγρότες (πάνω από 60) κάτω από τις συνθήκες παραγωγού και

3. Ενημέρωση – Διάδοση αποτελεσμάτων με οργανωμένες επιτόπιες ενημερωτικές επισκέψεις -Field Days (περί τις 15) στα Αποδεικτικά και τα πειράματα αγροτών-καπνοπαραγωγών-φορέων Δημοσίου/Ιδιωτικού τομέα, έντυπο, ηλεκτρονικό, τηλεοπτικό υλικό και Τελική Έκθεση με τα αποτελέσματα αναλυτικά.

Οργανωμένες ενημερωτικές επισκέψεις αγροτών-καπνοπαραγωγών και φορέων του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα έγιναν στο Αγρίνιο, Λαμία (Αμφίκλεια, Λιανοκλάδι), Καρδίτσα (Λιοντάρι, Καμποχώρι) Τρίκαλα (Βασιλική, Παλαιόπυργος), Θεσ/κη (Λίμνη, Λουδίας), Δεσκάτη, Τούμπα. Στην Κατερίνη, Καρδίτσα, Λαμία Αγρίνιο, Σέρρες, Τρίκαλα Γρεβενά και Τούμπα, έγιναν επιπλέον και Ημερίδες

Στη διάρκεια όλης της έρευνας παρακολουθήθηκε και έγινε καταγραφή τυχών εχθρών και ασθενειών που παρουσιάστηκαν με το βαθμό προσβολής.

Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η στέβια προσαρμόζεται και αποδίδει ικανοποιητικά στις περισσότερες περιοχές στην Ελλάδα και δεν φαίνεται ακόμα να ζημιώνεται από εχθρούς, ή αρώστειες.

—Προοπτική στέβιας

Η στέβια παρουσιάζει μεγάλο γεωργικό, βιομηχανικό και εμπορικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα (και την Ε.Ε.) για την ανάπτυξη της αγροτικής και της εθνικής οικονομίας.

Έτσι εύλογα προκύπτει και έχει μεγάλο γεωργό-οικονομικό ενδιαφέρον το ερώτημα: θα γίνει η στέβια μία νέα εναλλακτική και δυναμική καλλιέργεια στην Ελλάδα ή θα έχει την τύχη όλων έως τώρα των καλλιεργειών στην Ελλάδα ή ακόμα χειρότερα θα αποτύχει πριν καλά-καλά αρχίσει από κακούς χειρισμούς όσων εμπλέκονται.

Το Π. Θεσσαλίας από την αρχή, το 2005, πίστεψε στην γεωργό-οικονομική σημασία που έχει η στέβια ως μία νέα δυναμική καλλιέργεια στην ελληνική και ευρωπαϊκή γεωργία με ταυτόχρονα μεγάλη υγειονομική αξία και γι αυτό πρότεινε- προώθησε την ιδέα και συνέβαλε στη ίδρυση από ΕΑΣ και Ομάδες Παραγωγών εθνικού αγροτικού φορέα στέβιας

Η στέβια μπορεί και επιβάλλεται να αποτελέσει μία νέα δυναμική καλλιέργεια και για την Ελλάδαόπως θα γίνει σε πολλές άλλες χώρες.

Για να συμβεί αυτό πρέπει να συντρέξουν ορισμένες προϋποθέσεις όπως:

*Προϋπόθεση 1η: Η προοπτική της στέβιας στην Ελλάδα έχει τύχη και μέλλον όχι με ελεύθερη-ανεξέλεγκτη αλλά μόνο με συντεταγμένη, ελεγχόμενη και συμβολαιακή παραγωγή μέσω του εθνικού φορέα στέβιας που είναι και μέλος του αντίστοιχου στην ΕΕ.

*Προϋπόθεση 2η: Ο φορέας – Κεντρική Συνεταιριστική Ένωση Παραγωγών Στεβιας-Καινοτόμων Καλλιεργειών Ελλάδας, λειτουργεί σε εθνικό επίπεδο και διαχειρίζεται όλα τα θέματα που αφορούν την καλλιέργεια της στέβιας.

*Προϋπόθεση 3η: Ο εθνικός φορέας είναι ανοιχτός σε όποιον ενδιαφέρεται και αγοράζει την οικονομική μερίδα συμμετοχής και λειτουργεί με επιχειρηματικό καθεστώς, δηλαδή διανομή των κερδών, πληρωμή των ζημιών.

*Προϋπόθεση 4η: Ο φορέας έχει δομή κάθετης οργάνωσης, παραγωγή-μεταποίηση-εμπορία της στέβιας, δηλαδή όλη την ευθύνη από το χωράφι έως το ράφι.

*Προϋπόθεση 5η: Οι μονάδες εξαγωγής-εργοστάσια στεβιοζάχαρης κατασκευάζονται-ανήκουν στο φορέα και λειτουργούν με ευθύνη του, δηλαδή τα κέρδη ή ζημίες επιβαρύνουν το φορέα όχι την Πολιτεία.

*Προϋπόθεση 6η: Η παραγόμενη στεβιοζάχαρη πληροί τις προδιαγραφές ασφάλειας της EFSA και της Ε.Ε. από άποψη υγιεινής.

*Προϋπόθεση 7η: Λόγω γενετικής ιδιαιτερότητας της στέβιας καθώς και το είδος –περιεκτικότητα –ποιότητα των γλυκαντικών ουσιών ο φορέας έχει ερευνητικό τμήμα και χρηματοδοτεί την Έρευνα για διασφάλιση της ποικιλίας, σποροπαραγωγή, νέες βελτιωμένες ποικιλίες. κ.τ.λ. Γι αυτό το λόγο γίνεται μικρή ποσοστιαία παρακράτηση από τους ΄΄μετόχους΄΄ στο φορέα.

*Προϋπόθεση 8η: Η Πολιτεία να παρέμβει στην Ε.Ε. και να λάβει αποφάσεις όποιες και όπου χρειαστούν και να στηρίξει θεσμικά το φορέα ώστε να αρχίσει σωστά και έγκαιρα η καλλιέργεια της στέβιας στην Ελλάδα.

—Κόστος-Οικονομικότητα στέβιας στην Ελλάδα

Υπολογισμός του κόστους και οικονομικότητας της καλλιέργειας της στέβιας έγινε τα έτη 2005-2009 από τον γεωργό-οικονομολόγο Επίκουρο Καθηγητή στο Π. Θεσσαλίας. κ. Κ. Πολύμερο και το 2009 από τον Καθηγητή Π. Ηπείρου κ. Χ. Φωτόπουλο του Τμ. Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων-Τροφίμων στο Αγρίνιο. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η παραγωγή σποροφύτων το πρώτο έτος και η μεταφύτευση αποτελούν τις μεγαλύτερες δαπάνες και επιβαρύνουν το κόστος παραγωγής σε ποσοστό μέχρι και περί το 40%.

Η πρόσοδος (κέρδος ή ζημία) ανά στρέμμα είναι φανερό ότι εξαρτάται και επηρεάζεται από τη στρεμματική απόδοση (στην Ελλάδα από 100 έως και πάνω από 400 κιλά), τη μορφή παραγωγής (οικογενειακή ή επιχειρηματική), την τιμή πώλησης ανά κιλό φύλλων, την παραγωγική ζωή της καλλιέργειας και οπωσδήποτε από την οργάνωση της παραγωγής στέβιας στην Ελλάδα (ελεύθερη και ανεξέλεγκτη καλλιέργεια ή ελεγχόμενη-συμβολαιακή καλλιέργεια με ευθύνη εθνικού φορέα στέβιας .

Με τις μέσες αποδόσεις στην Ελλάδα που δείχνουν τα στοιχεία του Π. Θ και τις τιμές που ισχύουν σήμερα σε άλλες χώρες φαίνεται ότι με προϋποθέσεις η καλλιέργεια της στέβιας στην Ελλάδα μπορεί να είναι προσοδοφόρα και μάλιστα χωρίς επιδότηση

Αρκεί να συντρέξουν οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις. Άλλως η καλλιέργεια της στέβιας θα είναι για την ελληνική γεωργία και οικονομία άλλη μια χαμένη ευκαιρία.

econews.gr