Μαθήματα Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν (25ον)

Τὰ κλιτὰ μέρη (θ) [Γ΄ κλίσις οὐσιαστικῶν στ, σιγμόληκτα]

Ἀπό τόν Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ

3). ΣΙΓΜΟΛΗΚΤΑ
α). Οὐδέτερα εἰς –ος> ους ...

 
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ τὸ    πέλαγος        σθένος         χρέος τοῦ  πελάγους      σθένους       χρέους τῷ   πελάγει         σθένει           χρέει τὸ    πέλαγος       σθένος          χρέος ὦ    πέλαγος       σθένος          χρέος
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ τὰ    πελάγη        σθένη            χρέᾱ τῶν πελαγῶν      σθενῶν         χρεῶν τοῖς πελάγεσιν    σθένεσιν       χρέεσιν τὰ   πελάγη        σθένη            χρέᾱ ὦ    πελάγη        σθένη           χρέᾱ
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Ἁπάντων τὸ θέμα λήγει εἰς –ες, τὸ ὁποῖον εἰς τὴν ὀνομαστικὴν τοῦ ἑνικοῦ καὶ τὰ ὁμοίας πτώσεις τοῦ αὐτοῦ ἀριθμοῦ διὰ ποιοτικῆς μεταβολῆς ἐτράπη εἰς –ος.
2. Ἡ γενικὴ καὶ ἡ δοτικὴ τοῦ ἑνικοῦ καὶ ὅλος ὁ πληθυντικὸς σχηματίζονται διὰ συναιρέσεων κατόπιν ἀποβολῆς τοῦ σ: • πελάγεσος>πελάγους, πελέγεσι> πελέγει, πελάγεσα> πελάγη, πελαγεσέων> πελαγῶν, πελάγεσσιν> πελάγεσιν (δι’ ἁπλοποιήσεως τῶν δύο σ καὶ ἄνευ συναιρέσεως).
3. Ἄν προηγῆται ἄλλο φωνῆεν (χρέος) εἰς τὰ ὁμοίας πτώσεις τοῦ πληθυντικοῦ τὸ ε καὶ τὸ α δίνουν α μακρόν: χρέεσα> χρέᾱ. Ἀλλὰ τὸ δέος ἀκολουθεῖ τὸν προηγούμενον κανόνα καὶ λήγει εἰς η (τὰ δέη, μεταγενεστέρον τὰ δέα).
4. Τὰ ὀνόματα ἄνθος καὶ χεῖλος σχηματίζουν τὴν γενικὴν πληθικὴν μόνον ἀσυναιρέτως (ἀνθέων, χειλέων).
5. Τὰ ὀνόματα ὄρος καὶ κέρδος σχηματίζουν τὴν γενικὴν πληθικὴν συνηρημένως καὶ ἀσυναιρέτως: τῶν ὀρέων καὶ ὀρῶν, τῶν κερδέων καὶ κερδῶν.

Β). Ἀρσενικὰ κύρια ὀνόματα εἰς –κλῆς
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ὁ       Ἡρακλῆς           Σοφοκλῆς τοῦ    Ἡρακλέους       Σοφοκλέους τῷ     Ἡρακλεῖ            Σοφοκλεῖ τὸν    Ἡρακλέα          Σοφοκλέα ὦ      Ἡράκλεις          Σοφόκλεις
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ
(ἄνευ δοτικῆς) οἱ      Ἡρακλεῖς τῶν   Ἡρακλέων τοὺς  Ἡρακλεῖς ὦ      Ἡρακλεῖς
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ἅπαντα εἶναι κυριώνυμα σύνθετα μὲ δεύτερον συνθετικὸν τὸ κλέος καὶ συναιροῦνται εἰς πάσας τὰς πτώσεις, πλὴν τῆς αἰτιατικῆς ἑνικῆς καὶ γενικῆς πληθικῆς:
 Ἡρακλέσες> Ἡρακλέης (διὰ ποσοτικῆς μεταβολῆς)> Ἡρακλῆς,
Ἡρακλέσας> Ἡρακλεῖς.
 Ἡρακλέε-σος> Ἡρακλέους,
 Ἡρακλέεσ-ι> Ἡρακλεῖ, 
Ἡρακλέεσα> Ἡρακλέα,
 Ἡράκλεσες> Ἡράκλεις πάντοτε μὲ ἀναβιβασμὸν τόνου.
 Ἡρακλέσες> Ἡρακλεῖς, 

γ). Ἀρσενικὰ κύρια ὀνόματα εἰς –ης σύνθετα παροξύτονα
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ὁ        Ἰσοκράτης         Καλλισθένης τοῦ     Ἰσοκράτους       Καλλισθένους τῷ      Ἰσοκράτει          Καλλισθένει τὸν     Ἰσοκράτην        Καλλισθένη ὦ       Ἰσόκρατες         Καλλίσθενες
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ οἱ       Ἰσοκράται         Καλλισθέναι τῶν    Ἰσοκρατῶν       Καλλισθενῶν τοῖς    Ἰσοκράταις       Καλλισθέναις τοὺς   Ἰσοκράτας        Καλλισθένας ὦ       Ἰσοκράται         Καλλισθέναι
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Ἅπαντα τὰ ὀνόματα εἶναι σύνθετα μὲ δεύτερον συνθετικὸν σιγμόληκτον οὐδέτερον (γένος> Διογένης, κράτος> Πολυκράτης, μένος> Εὐμένης, σθένος> Δημοσθένης, τέλος> Ἀριστοτέλης) ἢ θέμα ῥήματος (φαίνομαι> Ἀριστοφάνης, χαίρω> Δημοχάρης, πείθομαι> Εὐπείθης).
2. Ἡ ὀνομαστικὴ ἑνικοῦ σχηματίζεται διὰ ποσοτικῆς μεταβολῆς: Ἰσοκράτες> Ἰσοκράτης.
3. Αἱ πλάγια πτώσεις τοῦ ἑνικοῦ σχηματίζονται διὰ συναιρέσεως κατόπιν ἀποβολῆς τοῦ σ: Ἰσοκράτεσος> Ἰσοκράτους, Ἰσοκράτεσι> Ἰσοκράτει, Ἰσοκράτεσα> Ἰσοκράτη. Σπανίως ἡ αἰτιατικὴ ἑνικοῦ προσλαμβάνει ν (Δημοσθένην, Σωκράτην, ἀναλογικῶς πρὸς πρωτόκλιτα κύρια: Αἰσχίνην, Ἀριστείδην).
4. Ἡ κλητικὴ ἑνικοῦ σχηματίζεται διὰ τοῦ βραχέος θέματος καὶ δι’ ἀναβιβασμοῦ τόνου: Ἰσόκρατες.
5. Ὁ πληθυντικὸς ἀκολουθεῖ τὸν κανόνα τῶν πρωτοκλίτων οὐσιαστικῶν ἀναλογικῶς πρὸς τὰ πρωτόκλιτα Ἀτρεῖδαι, Πηλεῖδαι, κ.λπ.

δ). Οὐδέτερα εἰς –ας.
ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ τὸ    κρέας        κέρας τοῦ  κρέως       κέρατος   καὶ κέρως τῷ   κρέᾳ          κέρατι     καὶ κέρᾳ τὸ    κρέας        κέρας ὦ    κρέας         κέρας
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ τὰ    κρέα         κέρατα    καὶ κέρα τῶν κρεῶν       κεράτων καὶ κερῶν τοῖς κρέασιν     κέρασιν τὰ   κρέα          κέρατα   καὶ κέρα ὦ    κρέα          κέρατα   καὶ κέρα
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Ἡ γενικὴ καὶ ἡ δοτικὴ τοῦ ἑνικοῦ καὶ ὁλόκληρος ὁ πληθυντικός, πλὴν τῆς δοτικῆς σχηματίζονται δ’ ἀποβολῆς τοῦ σ καὶ συναιρέσεως τοῦ α τοῦ θέματος μετὰ τοῦ φωνήεντος τῆς καταλήξεως: κρέασος> κρέαος> κρέως, κρέασι> κρέαι> κρέᾳ, κρέασα> κρέαα> κρέα, κρεάσων> κρεάων> κρεῶν. Κατὰ τὸ κρέας κλίνονται τὰ γέρας καὶ γῆρας (τὸ δεύτερον ἄνευ πληθυντικοῦ).
2. Τὸ κέρας κλίνεται καὶ ὡς ὀδοντικόληκτον, ἐνῶ τὸ πέρας κλίνεται μόνον ὡς ὀδοντικόληκτον.
3. Τὸ τέρας εἰς μὲν τὸν ἑνικὸν κλίνεται ὡς ὀδοντικόληκτον, εἰς δὲ τὸν πληθυντικὸν ὅπως τὸ κέρας.
4. Ἡ δοτικὴ πληθυντικοῦ τῶν μὲν σιγμολήκτων προῆλθεν ἐξ ἁπλοποιήσεως τῶν δύο σ (κρέασσιν> κρέασι), τῶν ὀδοντικοληήκτων ἐξ ἀποβολῆς τοῦ τ πρὸ τοῦ σ (κέρατσιν> κέρασιν).
5. Ἀπὸ τὰ ποιητικὰ σιγμόληκτα ὀνόματα τὸ σέλας διατηρεῖ τὴν ἑνικὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν ἀσυναιρέτους (σέλαος, σέλαϊ), τὸ ἐρυσίπελας κλίνεται ὡς ὀδοντικόληκτον καὶ τὸ κατ’ ἑθινικὸν ἀπαντώμενον κνέφας ἔχει γενικὴν κνέφους.

ε). Τὰ μοναδικὰ θηλυκὰ αἰδὼς καὶ Ἠὼς
αἰδὼς     Ἠὼς αἰδοῦς    Ἠοῦς αἰδοῖ      Ἠοῖ αἰδὼ      Ἠὼ αἰδὼς    Ἠὼς

1.Σχηματίζουν τὴν ὀνομαστικὴν δι’ ἐκτάσεως τοῦ ο εἰς ω καὶ τὴν κλητικὴν ὁμοίως πρὸς αὐτὴν.
2.Αἱ πλάγια πτώσεις σχηματίζονται δι’ ἀποβολῆς τοῦ σ μεταξὺ φωηέντων καὶ συναιρέσεως: 
αἰδόσ-ος> αἰδόος> αἰδοῦς, 
αἰδόσ-ι> αἰδόι> αἰδοῖ, 
αἰδόσα> αἰδόα> αἰδῶ.
3.Δὲν διαθέτουν ἄλλον ἀριθμόν.

ΕΙΔΙΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΤΡΙΤΟΚΛΙΤΩΝ

1. Πᾶν δίχρονον καταλήξεως εἶναι βραχύχρονον (α, ι, υ).
2. Τὰ ὀνόματα ἡ γλαῦξ, τὸ οὖς καὶ τὸ πῦρ περισπῶνται παρὰ τὸν κανόνα. Ἀλλὰ τὰ ὀνόματα ὁ παῖς, ὁ Θρᾷξ καὶ τὸ φῶς περισπῶνται κανονικῶς, διότι προῆλθον ἐκ συναιρέσεως: πάις> παῖς, Θράιξ> Θρᾷξ, φάος> φῶς.
3. . Ἡ ἐνικὴ κλητικὴ ὀνομάτων ληγόντων εἰς –εὺς περισπᾶται παρὰ τὸν κανόνα: ἱερεῦ.
4. Τὰ μονοσύλλαβα ὀνόματα μὲ χαρακτῆρα υ (μονόθεμα) περισπῶνται εἰς πάντας τοὺς μονσοσυλλάβους τύπους.
5. Τὰ μονόθεμα φωνηεντόληκτα μὲ χαρακτῆρα υ περισπῶνται εἰς τὴν αἰτιατικὴν πληθυντικοῦ μετὰ τὴν ἀποβολὴν τοῦ ν πρὸς τοῦ καὶ ἔκτασιν τοῦ υ: ἰχθυ-νς> ἰχθῦς.
6. Τὰ μονοσύλλαβα οὐσιαστικὰ τῆς τρίτης κλίσεως παρὰ τὸν κανόνα καταβιβάζουν τὸν τόνον εἰς τὴν γενικὴν καὶ δοτικὴν τῶν τριῶν ἀριθμῶν. • Ἐξαιροῦνται εἰς τὴν γενικὴν πληθυντικοῦ τὰ ὀνόματα: παῖς> τῶν παίδων, ὁ θώς> τῶν θώων, ὁ Τρώς> τῶν Τρώων, ἡ δᾴς> τῶν δᾴδων, τὸ οὖς> τῶν ὤτων, τὸ φῶς> τῶν φώτων.

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευσις τῶν κειμένων τοῦ κυρίου Μιχαὴλ Ἀλεξανδρῆ δίχως ἀναφορὰ τῆς πηγῆς, τοῦ ὀνόματός του καὶ τοῦ ἐπαγγέλματός του ὡς ἔχει!!!

Παρακαλῶ πολὺ σεβασθῆτε το…

Φιλονόη
Μιχαὴλ Χρ. Ἀλεξανδρῆς
Φιλόλογος
(ἡ σελίδα τοῦ Μιχαῆλ ἐδῶ)
φωτογραφία
Πηγή